Նրա ձայնը «քուլա-քուլա խունկի պես» հասնում էր մինչև երկինք...

1965 թ. նշվեց Օսմանյան կայսրության սանձազերծած Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակը: Ազգային զարթոնքի ալիքը ներխուժեց և արվեստի ասպարեզ, խթանեց հետագա զարգացումը և ուղղվածությունը:

1967-ին վեր խոյացավ Մեծ եղեռնի նահատակներին նվիրված հուշակոթողը: Մեծ և Փոքր Արարատները խորհրդանշող երկնասլաց «կամերտոնը» տոն տվեց մեր հոգևոր կյանքին, արվեստին, ցույց տվեց մեր ժողովրդի անցնելիք ուղին: Հիրավի, «per aspera ad astra»` փշերի միջով առ աստղեր: Մեկը մյուսին հետևեցին Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» պոեմի վերամշակված հրատարակությունը, «Եռաձայն պատարագը», Գուրգեն Մահարու «Այրվող այգեստաններ» վեպը…

Հիշյալ ժամանակաշրջանում մեր արվեստի անդաստանում բացվեց մի նոր ծաղիկ` «Լուսինե» անունով: Եվ, շնորհիվ երգչուհի Լուսինե Զաքարյանի, նրա խորհրդատու և կյանքի ընկեր Խորեն Պալյանի և երգեհոնահար Վահագն Ստամբոլցյանի, հայ հոգևոր երգը հորդեց համերգասրահներ, մտավ հասարակության կյանք: Ինչպես չորացած հողն է կլանում անձրևը, այնպես էլ անաստվածության տարիներին էր ընկալվում Լուսինեի երգը: «Նա Զվարթնոցի հրեշտակի պես դուռն է բացում հավիտենության»,- այսպես է ներբողել Լուսինեին լիտվացի մեծ բանաստեղծ Էդուարդաս Մեժելայտիսը: Նրա երգն աղոթք էր, աղոթքը` երգ: Այդպիսին էին «Սուրբ, սուրբ» «Խորհուրդ խորին», «Առավոտ լուսոյ», «Հավուն, հավուն» և այլ երգեր: Դրանց ներգործման աննախադեպ ուժը ոչ միայն հայի արյան կանչն էր: Խոր հուզմունքով էին Լուսինեին լսում նաև օտարները: 1960-ականների վերջին տեղի ունեցավ Համամիութենական 1-ին միջբուհական գիտաժողովը: Նովոսիբիրսկ էին ժամանել Միության տարբեր ծայրերից: Երևանից գործուղվել էին կոնսերվատորիայի երաժշտագիտական բաժնի մի խումբ ուսանողներ: Մեր թեմաներից մեկը հայ միջնադարյան հոգևոր երգարվեստն էր: Մեզ հետ վերցրել էինք նաև Լուսինեի ձայնասկավառակը: Այլազգի ունկնդիրներն այնքան էին զմայլված, կարծես ցրտաշունչ Նովոսիբիրսկում հանկարծ սոխակ էր հայտնվել: Տեղին է կրկին հիշել Մեժելայտիսի «Դայլայլում է Լուսինեն» ներբողը:

Ասում եք` մեզ մոտ սոխակներ չկան…

Լուսինեն ի՞նչ է… ես նրա ձայնից

Ձկան պես ասես ընկնում եմ ուռկան…

Եթե Լուսինեի երգի ձայնագրությունն այդքան ազդեցիկ էր, ապա օտարները որքա՜ն պիտի խանդավառվեին` լսելով երգչուհու կենդանի ձայնը, տեսնելով նրան բեմում աղոթելիս: Հետագայում ականատեսը եղանք այդ սրբազնագործության: Ահավասիկ 1984 թ. հոլանդական Մաստրիխտ քաղաքում կայացավ կրոնական երաժշտության միջազգային փառատոն` նվիրված Հոլանդիայում քրիստոնեության հիմնադիր, հայազգի Սուրբ Սրվասի ծննդյան 1600-ամյակին: Հայաստանից մասնակցում էին Լուսինե Զաքարյանը և Վահագն Ստամբոլցյանը, պետական կամերային նվագախումբը` Ռուբեն Ահարոնյանի ղեկավարությամբ, և «Շարական» համույթը: Մտածում էի, թե ինչպես կընդունեն մեզ, մեր շարականները, տաղերը, մեր և հենց իրենց` հոլանդական ժողովրդական երգերը` մեր կատարմամբ: Մտահոգված էի, քանզի չէի կարող մոռանալ մեծ դիրիժոր Շառլ Մյունշի այն խոսքը, թե եթե սառնասիրտ հոլանդացիները մեկ-երկու ծափ տվեցին քեզ, կնշանակի, որ մինչ այդ ոչ ոք նման հաջողության չէր հասել: Մեր համերգները տեղի էին ունենում եկեղեցիներում: Լուսինեի և Ստամբոլցյանի համերգից առաջ, եկեղեցին շրջապատող հրապարակում թևածում էին Նարեկացու տաղերը` բարձրախոսներով հնչեցնում էին երգչուհու ձայնագրությունները: Անցնող-դարձողները հապաղում էին, մի պահ կանգ առնում և շարունակում իրենց ճամփան: Հայտնի չէ, թե դրանցից ովքեր էին ներկա եղել համերգին, սակայն մի բան ակնհայտ էր. երաժիշտները կարողացան կրակ վառել սառնասիրտ հոլանդացիների սրտերում: Զարմանալի է, հոլանդացիք մեզ ծափահարում էին նույնիսկ փողոցում հանդիպելիս: Եվ զգացի, որ երիցս ճիշտ էր երջանկահիշատակ Վազգեն վեհափառ հայրապետը, որ ասում էր. «Մեր հոգևոր երգերը Սուրբ հոգով են շաղախված»: Իսկ Սուրբ հոգին համատիեզերական է, համամարդկային, ուստի այդ երգերը հուզում են, անկախ ազգային պատկանելությունից: Համամարդկային են և բնության կանչը, հովերը, որ Լուսինեի երգում նկատել էր Մեժելայտիսը:

…Այդ մաքուր ձայնը լեռան բնակիչ,

Լեռան աղբյուրն է ու լեռան առու,

Սարդարապատյան զանգի ձայն է ջինջ,

Որ հերոսների փառքն է մեծարում:

Այդ ձայնը հովվի սրինգ է նրբին

Եվ քամանչայի լար է ոսկեշող,

Նա Կոմիտասի` այդ անմահ սրբի

Սրտի հառաչն է, ողբն է հավերժող…

…նա չվերծանվող հին խազն է ասես

Եվ մի խոսք է սուրբ` երկիր Հայաստան…

Շատերի համար Հայաստանի և իր դուստր Լուսինեի կերպարներն անբաժան էին: Հետևյալ դեպքը լսել եմ Ստամբոլցյանից: Լեհաստանում հյուրախաղերից վերադառնալիս, Մոսկվայում Լուսինեին և Վահագնին դիմավորել էր Խորենը: Այդ օրերին Մոսկվայում էին ամերիկացի անվանի գեղանկարիչ Ռոքուել Քենտը և իր տիկինը: Նրանք ցանկացան լսել Լուսինեի երգը, սակայն համերգաշրջանն արդեն ավարտված էր: Եվ հայտնի բժիշկ, պրոֆեսոր Արխանգելսկին կարողացավ բացել տալ կոնսերվատորիայի երգեհոնային դասարանը: Լուսինեի երգով հմայված Քենտը ասել էր. «Ես գտա Հայաստանի մի նոր հրաշք` Լուսինեին, հոգևոր երգը»:

Բեմում Լուսինեի հետ համատեղ ելույթը, մանավանդ արարելը, նրա շնչառությանը և ծիածանվող ձայնի ծավալմանը հետևելը մի ան-նկարագրելի բերկրանք էր: 1986 թվականին Հեռուստատեսության և ռադիոյի պետական կոմիտեում հիմնեցի հնագույն երաժշտության «Գանձեր» համույթը: Մի օր այդ հաստատության նախագահ Ստեփան Պողոսյանը հանձնարարեց մեկ համերգով հանդես գալ Փոքր Վեդի գյուղում: Համերգին մասնակցում էին ռադիոյի մենակատարներ Լուսինեն և Ջիվան Գասպարյանը: Գյուղի ղեկավարին շնորհել էին սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչում, և մենք պետք է նշանավորեինք այդ իրադարձությունը: Համերգից հետո օրվա հերոսն իր հիացական խոսքում մի քանի անգամ կրկնեց «մեր Լուսինեն» արտահայտությունը: Այդ օրվանից մենք էլ հաճախ ասում էինք «մեր Լուսինեն»։

Հատկապես նշված ժամանակաշրջանում, երբ դեռ «երկաթե վարագույրը» չէր փոխվել «թավշյա վարագույրի», արտասահմանում ելույթ ունենալը, չգիտես ինչու, համարվում էր գնահատման ամենաբարձր չափանիշը: Իսկ օտարամոլների տեսակետից նույնիսկ զբոսաշրջիկ լինելը պատիվ էր, էլ չեմ ասում` առևտուր անելը: Մոսկվայի կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր Միխայիլ Տերյանից եմ լսել հետևյալ պատմությունը, որը վառ կերպով արտացոլում է խորհրդային բարքերը: Երբ Ալեքսանդր Սոլժենիցինին սկսել էին հալածել, Մստիսլավ Ռոստրոպովիչը նրան պատսպարել էր իր ամառանոցում: Եվ ԽՍՀՄ մշակույթի նախարար Ե. Ֆուրցևան պահանջեց, որ Ռոստրոպովիչը վռնդի մեծ գրողին, բայց թավջութակահարը մերժեց: Այնուհետև Ֆուրցևան դիմեց դաշնակահար Սվյատոսլավ Ռիխտերի միջամտությանը: Վերջինս, չպատկերացնելով նման անգութ վերաբերմունքը, պարզասրտորեն առաջարկել էր. «Ճիշտ եք ասում, ընկեր Ֆուրցևա, որպեսզի Ռոստրոպովիչը շատ չնեղվի, Սոլժենիցինին ասեք, թող տեղափոխվի մեր տուն»: Տեսնելով, որ այդ երաժիշտները «իրար արժեն», նախարարը սպառնաց ու ասաց կամակոր Ռոստրոպովիչին, թե կզրկի արտասահմանյան հյուրախաղերից, կսահմանափակի միայն Ռուսաստանով: Ռոստրոպովիչը հակադարձեց. «Հայրենիքում ելույթ ունենալը երբվանի՞ց է պատիժ համարվում»: Մեզ էլ հաճախ հարցնում էին այնպես, ինչպես առողջության մասին. «կՏպջՊՍՈ ունե՞ք»: Երբ Վեդիի հիշյալ համերգից հետո նույն հարցը տվեցին, պատասխանեցի. «Նոր ենք վերադարձել հյուրախաղերից»: Կրկին. «Որտեղի՞ց», «Մոնտե-Վեդիոյից»,- բառախաղով «արդարացա»: Եվ հիշեցրի այն հայտնի ասույթը, թե` «ոչ թե տեղն է զարդարում մարդուն, այլ հակառակը»: Հիրավի, որտեղ էլ երգեր Լուսինեն` Փարիզում, Վեդիում, թե «Մոնտեվեդիոյում», միևնույն է, նրա ձայնը «քուլա-քուլա խունկի պես» հասնում էր մինչև երկինք…

Ափսոս, որ Լուսինեին հանդիպեցի այն ժամանակ, երբ նրա հիվանդությունը սաստկացել էր: Խորենն ինձ ասում էր, որ Լուսինեին առավոտները տանեմ մեր համույթի փորձերին, թեկուզ որպես ունկնդրի, միայն թե նա չկենտրոնանար իր հիվանդության վրա: Անշուշտ, անհարմար էի զգում այդպես վարվել: Խորենի հորդորով էր, որ Լուսինեի հետ մեր վերջին համերգը կայացավ 1987 թ. հուլիսի 16-ին, Կամերային երաժշտության տանը: Առավոտները երգչուհուն ուղեկցում էի փորձի, որը տեղի էր ունենում ռադիոյի Տերյան-2 ստուդիայում: «Գանձեր» համույթի փորձասենյակը գտնվում էր 3-րդ հարկում, և ես Լուսինեին թևանցուկ օգնում էի բարձրանալու աստիճաններով: Ոտքի կոտրվածքից հետո երգչուհին Հոլանդիա էր մեկնել ձեռնափայտով, վերադառնալուց հետո էլ դժվար էր քայլում: Մի օր էլ, երբ հաղթահարեցինք փորձասենյակի կտրուկ աստիճանները, Լուսինեն կանգնեց, շունչ առավ ու ասաց. «Ինչ դժվար է բարձրանալը»: «Լուսինե ջան, արվեստի գագաթներ բարձրանալը միշտ էլ դժվար է եղել,- կատակեցի ես,- բայց չէ՞ որ դու վաղուց այնտեղ ես, իսկ այդ մասին թող մտածեն ուրիշները»: Մեր վերջին փորձը համերգասրահում էր: Լուսինեն լսում էր երգերի նվագակցությունը, պաուզաներում ինչ-որ դեղ էր խմում, և դողացող բաժակից մերթ ընդ մերթ կաթիլներ էին թափվում: Համերգին նա հաղթահարեց իր տկար վիճակը, կերպարանափոխվեց, վեր հառնեց: Երեկոյին մասնակցում էին Գևորգ Հունանյանը, ում երգը Լուսինեն բարձր էր գնահատում, և երիտասարդ երգիչ Գագիկ Շիրինյանը: Լուսինեն շատ էր սիրում «Ավե Մարիա» երգերը և մի սկավառակի վրա ձայնագրել էր Բախ-Գունոյի, Կաչչինիի, Արկադելտի, Լուցցիի և այլոց նմուշները: Երգչուհու համար փոխադրել էի Ժոսկեն դե Պրեի, Թոմաս Լուիս դե Վիկտորիայի և այլոց խմբերգային «Ավե Մարիա»-ները: Հիշյալ համերգին Գրիգոր Նարեկացու, Ներսես Շնորհալու երգերի կողքին Լուսինեի հետ կատարեցինք Բարտոլոմեո Տրոմբոնչինոյի, Յոհաննես Բրամսի «Ավե Մարիա»-ները:

Ինչպես նշվեց, փորձերին ես էի բարձրացնում Լուսինեին, իսկ համերգին Լուսինեն իր երգով բարձրացրեց, վեհացրեց մեզ բոլորիս, զարդարեց այդ նվիրական երեկոն:

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Մեկնաբանություններ